Jan Gerrit Jordens

Jordens en De Ploeg

Door zijn drukke werkzaamheden als tekenleraar kon Jordens relatief weinig tijd besteden aan zijn vrije kunstenaarschap. Desondanks wist hij zich te bekwamen in de meest uiteenlopende disciplines en vervulde hij een belangrijke rol binnen Kunstkring De Ploeg, waarvan hij in het oprichtingsjaar 1918 lid was geworden. Hij bedankte in 1921 vanwege een meningsverschil over de jurering bij exposities, maar werd kort daarna weer lid. Jordens was voorzitter van De Ploeg in de perioden 1924-1925, 1930-1932 en 1935-1941. Tijdens de internationale tentoonstelling, die De Ploeg in 1933 ter gelegenheid van haar vijftienjarig bestaan organiseerde, gaf hij kunstbeschouwelijke rondleidingen. In 1939 schreef hij het eerste artikel over Hendrik Nicolaas Werkman in de Kroniek van Hedendaagsche Kunst en Kultuur.

Jordens was een van de weinige Ploegleden die nauwe contacten onderhield met het Hollandse kunstleven. In de periode 1906-1916 was hij lid van de Amsterdamse kunstenaarsvereniging St. Lucas en vanaf 1916 van de Onafhankelijken. Met deze vereniging zou hij tot ver in de jaren twintig exposeren.

Verwantschappen

Jordens’ vroege schilderkunst vertoont overeenkomsten met het werk van de kunstenaars Henri LeFauconnier, Piet van Wijngaerdt en andere Hollandse expressionisten dat hij in zijn Haagse en Amsterdamse tijd had leren kennen. Met Jan Wiegers was hij in de beginjaren van De Ploeg de belangrijkste vertegenwoordiger van het plaatselijk modernisme. Zijn werk kenmerkt zich door een palet van warme okers, blauwen en bruintinten, scherpe, tot bijna-abstracte waarden gereduceerde deformaties en dicht op het beeldvlak geplaatste voorstellingen. Onder invloed van het in 1921 door Jan Wiegers geïntroduceerde Duits expressionisme verdwenen de aan het symbolisme verwante stileringen die vooral in zijn grafiek de boventoon voerden. Vond hij in zijn houtsneden en etsen aansluiting bij het expressionisme van Jan Wiegers, Jan Altink en Johan Dijkstra, in zijn schilderijen bleef hij opmerkelijk trouw aan zijn oorspronkelijke uitgangspunten. Hij experimenteerde weliswaar met wasverf en koos voor korte tijd voor meer vlakmatige beeldoplossingen, maar zijn werk behield een op de Hollandse en Franse schilderkunst georiënteerde toon en expressie.

Abstractie

In de jaren dertig, het decennium waarin de meeste Ploegkunstenaars terugkeerden naar gematigde vormen van expressionisme en impressionisme, experimenteerde Jordens met de beeldende mogelijkheden van het Franse kubisme. In zijn schilderijen uit deze periode werd de voorstelling opengebroken en in fragmenten ritmisch over het beeldvlak verspreid. Deze kubistische fase vormde de opmaat voor zijn latere abstracte composities.

In 1945 werd Jordens weer lid van De Ploeg, maar uiteindelijk verliet hij de vereniging in 1950 definitief om zich aan te sluiten bij meer eigentijds-modernistische groeperingen. Begin jaren vijftig formeerde hij met geestverwanten – waaronder Jan van der Zee, Ekke Kleima en Abe Kuipers – Het Narrenschip en in 1960 trad hij toe tot de kort daarvoor opgerichte kunstenaarsgroep NU, die voornamelijk bestond uit jongere kunstenaars. Ofschoon velen van hen hem achteraf typeerden als afstandelijk en moeilijk benaderbaar, betekende zijn lidmaatschap een morele steun voor de jongste generatie modernisten in Groningen.

Creatief proces

Jordens bereikte in 1948 de pensioengerechtigde leeftijd, juist in een tijd dat de actuele beeldende kunsten ingrijpend veranderden. De vrije expressie, die hij in zijn onderwijs altijd centraal had gesteld, werd door jonge kunstenaars vol overgave aangegrepen om te breken met oude waarden. Voor Jordens, die zich vanaf dat moment geheel kon wijden aan zijn kunstenaarschap, brak een periode aan van grote productiviteit en creativiteit. Tot de hoogtepunten van zijn naoorlogse werk behoren de reeksen lyrisch abstracte impressies in aquarel die hij maakte van sparrenbossen en van het waddeneiland Schiermonnikoog, de reeksen sjabloondrukken en de abstracte schilderijen uit de periode 1956-1962. In Jordens’ schilderkunst bleek het creatieve proces – het bezig zijn met materialen, vormen en ordenen – belangrijker dan het uiteindelijke resultaat. Tijdens dat proces bracht de kunstenaar aan de realiteit ontleende vormen terug tot losse fragmenten, die binnen de compositie geheel nieuwe relaties met elkaar aangingen.

Hoewel Jordens in de naoorlogse jaren voornamelijk inspiratie vond bij de schilders van de École de Paris, behield zijn werk een sterk authentiek karakter. Gaf het werk van de Franse schilders doorgaans blijk van fijnzinnige lyriek en decoratieve esthetiek, het werk van Jordens was vooral ruig, weerbarstig en nadrukkelijk op de materie bedwongen. Zijn sterke betrokkenheid met het scheppende materiaal bracht hem er uiteindelijk zelfs toe om zijn verven te vermengen met gruis en zand en om touw en textiel in zijn schilderijen te verwerken. Dergelijke experimenten typeerden zijn voortdurende drang zichzelf te vernieuwen.

Tentoonstellingen

Tijdens zijn leven nam Jordens deel aan tal van belangrijke groepsexposities. Al in zijn Warffumse jaren nam hij twee keer deel aan exposities in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Door Le Fauconnier werd hij uitgenodigd in Parijs grafiek te exposeren. In 1934 werd zijn grafisch werk in Budapest bekroond met een erediploma. In 1956 werd in het Stedelijk Museum een solotentoonstelling georganiseerd van zijn aquarellen en in 1958 organiseerde het Groninger Museum een omvangrijke duotentoonstelling van het werk van Jordens en Jan van der Zee.

Na zijn dood in 1962 op 79-jarige leeftijd, organiseerde het Gemeentemuseum in Den Haag de tentoonstelling J.G. Jordens 1893-1962 lino's en aquarellen (1962-1963), werd een overzichtstentoonstelling samengesteld in de Synagoge te Groningen (1994) en stond zijn werk centraal in de gelijktijdige exposities Jan Jordens en tijdgenoten in het Groninger Museum en Jan Jordens - Het vroege werk in het Openluchtmuseum Het Hoogeland te Warffum (2006).